Maar intussen was de stad binnen schootsafstand komen liggen van de geallieerde artillerie. Granaten vielen op de stad. En het gebrek aan levensmiddelen werd steeds nijpender.
De mensen brachten steeds meer tijd in schuilkelders door. Blokploegen van de luchtbescherming assisteerden burgers bij maatregelen om risico’s te beperken. In de wijk Het Zand was de 36-jarige Arnold Kok plaatsvervangend blokhoofd. Eind november 1944 schreef hij een uitgebreid verslag van zijn belevenissen. „Mijn vader sprak nooit over de oorlog. Na zijn dood in 1975 vonden we dit verslag”, vertelt zoon Hans Kok, die destijds twee jaar was en zich niets van de oorlog herinneren.
Op 26 oktober begon de strijd om Het Zand, waar Duitsers diverse woningen confisceerden. Een ouder echtpaar kon bij Kok in de kelder van diens woning aan de Oisterwijkstraat. Meer vluchtten de kelder in onder het hevige granaatvuur. Maar de oudjes wilden hun huisdieren en spullen uit hun huis redden. Arnold Kok:
Het vrouwtje had geen rust en wakkerde het mannetje aan..., en zo gingen beiden telkens onder het vuur door naar de overzijde om terug te keren met enkele bloemetjes, een poesje, twee konijntjes, niet wetende wat deze luttele dingen voor hunzelf voor gevaar met zich konden brengen, dat het leven er mede gemoeid kon zijn.
De situatie in Het Zand werd steeds gevaarlijker:
De avond was reeds gevallen en de grote branden op het Emmaplein noodzaakten ons telkens onze kelder te verlaten om voor mijn deur dit schouwspel gade te slaan, of deze brand zich nog zou uitbreiden en ook ons blok zou aantasten.
De blokploeg had de kelder onder de Leonarduskerk in orde gemaakt voor de opvang van buurtbewoners. Ook Kok nam er met zijn gezin zijn toevlucht:
....en zo waagden wij de sprong en kwamen veilig in de kerk aan, die toen reeds vol zat met mannen, vrouwen en kinderen, gevlucht uit de brandende percelen aan Koninginnelaan, Emmaplein, Grobbedonckstraat, Korte Havenstraat, Havenstraat en Havensingel....
De Duitsers stelden zich echter ook op in de kerk, en zaten in de toren. De Britten zouden de kerk gaan beschieten. Besloten werd tot een grootscheepse evacuatie van de inmiddels 600 buurtbewoners in de kerk. Arnold Kok ging met zijn vrouw en zijn zoontjes van 6 en 2 jaar te voet op weg:
....wij hebben ons bij de vluchtende massa aangesloten en zijn met onze kinderwagen dragende de rails overgevlucht in de hoop op het Wilhelminaterrein een veilige schuilplaats te vinden.
Daar had echter een grote Duitse troepenmacht zich verzameld:
....en zo waren wij dan terechtgeko- 22
men in de grote vijandelijke linie, met voor ons en achter ons niets dan rijdende tanks en militaire objecten... Ons werd dan een ‘sofort weiter’ toegeschreeuwd, maar waarnaartoe wisten wij zelf niet. Bij Deuteren aangekomen begonnen reeds de granaten over onze hoofden te gieren en zo liep de een rechts en vluchtte de ander links zich een weg banend, doch niet wetende waar hij eindelijk een behoorlijke schuilplaats zou kunnen vinden.
Kok kwam door sloten wadend met zijn gezin terecht in Engelen, waar geen plaats was in het zusterklooster, dat al vol vluchtelingen zat:
....aan het einde van Engelen aangekomen kwamen wij bij een weduwe terecht die liefdevol ons in haar woning opnam, direct werd de kachel aangemaakt wij zouden onze kleren kunnen drogen en er zou thee worden gezet.
Maar de Duitsers lieten Engelen ontruimen en de familie moest opnieuw op weg. Er werd overnacht in een kuil in het veld:
...wij vonden een hek en legden dat over onze kuil, als overdekking werden kleine takjes afgesneden van in de omgeving staande bosjes... en verder bestrooiden wij dit met bietenloof die met hoopjes op het land te vinden waren.
Terwijl Den Bosch al bevrijd was, beleefden de naar Engelen gevluchte Bosschenaren nog bange dagen. Bij een granaatinslag zondag 29 oktober kwamen onder anderen zes zusters om. De familie Kok vond met driehonderd anderen alsnog een onderkomen in het klooster in Engelen, waar ook Duitsers zaten. Uiteindelijk pakten de Duiters hun biezen en kon de familie Kok terug naar huis:
En zo kwamen wij als eersten van de vluchtende massa behouden in onze woning aan, waar wel een grote ravage was ontstaan.... En zo was dan voor ons de intocht en bevrijding een feit geworden, op zondag 5 november, omstreeks 11 uur.
Arnold Kok
• Arnold Kok (1908-1975) was lid van een van de blokploegen in de woonwijk Het Zand.
• In november 1944 schreef hij zijn belevenissen tijdens de oorlogsdagen op: de strijd om Het Zand en de vlucht (met vrouw en twee zoontjes) naar Engelen.
• Kok sprak later nooit over de oorlog. Bij zijn overlijden in 1975 kwam het verslag boven water.
Brabants Dagblad donderdag 16 oktober 2014 | 22-23
